Konsekwencje stosowania klauzul abuzywnych
Jeśli wzorce umowne będą zawierać klauzule abuzywne, przedsiębiorcę mogą spotkać przykre konsekwencje.
Stosowanie w relacjach z konsumentami wzorców umownych, jak np. regulaminy czy ogólne warunki umów, jest zjawiskiem powszechnym. Dotyczy to w szczególności takich branż jak e-commerce, turystyka, hotelarstwo, działalność finansowa i ubezpieczeniowa.
Przekonanie, że przedsiębiorca może kształtować takie postanowienia umowne w sposób dowolny, jest błędne. Jeśli wzorce umowne będą zawierać klauzule abuzywne, przedsiębiorcę mogą spotkać przykre konsekwencje.
Czym są klauzule abuzywne?
Pojęcie niedozwolonych postanowień umownych zostało wprowadzone do polskiego porządku prawnego przepisami art. 3851 i n. Kodeksu cywilnego. Przepisy te stanowią implementację dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.04.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Celem tych regulacji jest wzmocnienie pozycji konsumenta jako strony słabszej w relacjach z przedsiębiorcami.
Art. 3851. [Niedozwolone postanowienia umowne]
§ 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Jak wskazano w cytowanym przepisie, niedozwolonymi postanowieniami umownymi są takie postanowienia, które:
(1) nie zostały indywidualnie uzgodnione i
(2) kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy i
(3) nie są postanowieniami określającymi główne świadczenia stron, sformułowanymi w sposób jednoznaczny.
(1) Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar udowodnienia, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie spoczywa na tym, kto się na to powołuje (czyli de facto na przedsiębiorcy, który w toku procesu sądowego będzie próbował powołać się na tę przesłankę negatywną).
Uznaje się, że konsument ma rzeczywisty wpływ na treść postanowienia, gdy uczestniczy w jego kształtowaniu, albo przynajmniej ma taką możliwość.
(2) Sedno klauzul niedozwolonych tkwi w tym, że kształtują one prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
Ustawodawca posługuje się w tym przepisie klauzulą generalną dobrych obyczajów, która zawiera w sobie zasady współżycia społecznego, normy obyczajowe i pewne wartości jak uczciwość czy rzetelność. Te walory zasługują zdaniem ustawodawcy na szczególną ochronę. Jednakże, aby można było uznać, że określone postanowienie jest klauzulą abuzywną w rozumieniu art. 3851 k.c., należy również wykazać, że postanowienie to rażąco narusza interesy konsumenta. Chodzi tutaj zarówno o interesy o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym.
(3) Nawet jeśli określone postanowienie umowne spełnia ww. przesłanki, tj. nie zostało uzgodnione indywidualnie oraz kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, to nie będzie traktowane jako klauzula abuzywna, jeśli określa główne świadczenia stron i zostało sformułowane w sposób jednoznaczny. Powodem takiego rozwiązania jest założenie, że rzetelny i rozsądny konsument powinien uważnie przeanalizować przynajmniej te postanowienia, które określają główne świadczenia stron. Nawet zatem jeśli postanowienia te są dla konsumenta niekorzystne i sprzeczne z dobrymi obyczajami, to ustawodawca przyjmuje, że konsument świadomie się na nie zgodził i nie zasługuje na specjalną ochronę wprowadzoną w art. 3851 k.c . Nie oznacza to jednak, że w takiej sytuacji konsument nie może kwestionować krzywdzących go zapisów. Może, ale nie na podstawie art. 3851 k.c., tylko na podstawie przepisów ogólnych, jak np. art. 3531 k.c.
Konsekwencje stosowania niedozwolonych postanowień umownych
Jeżeli określone postanowienie umowne stanowi klauzulę abuzywną na podstawie art. 3851 k.c., nie wiąże ono konsumenta, a strony są związane umową w pozostałym zakresie. Jest to jedna z konsekwencji posługiwania się przez przedsiębiorcę klauzulami niedozwolonymi. Konsekwencja ta materializuje się w toku konkretnego postępowania sądowego (między danym przedsiębiorcą a konsumentem), którego rozstrzygnięcie zależy od określonego postanowienia umownego. Jest to tzw. kontrola incydentalna postanowień wzorców umowy.
Możliwa jest również kontrola abstrakcyjna takich wzorców. Regulacje w tym zakresie zawiera ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, w szczególności art. 23a i następne.
Art. 23a. [Zakaz stosowania niedozwolonych postanowień umownych]
Zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 3851 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny.
Naruszenie ww. zakazu stwierdza Prezes UOKiK w drodze decyzji administracyjnej, jednocześnie zakazując przedsiębiorcy dalszego wykorzystywania określonego postanowienia. Decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie danego wzorca.
Ponadto Prezes UOKiK może w decyzji określić środki usunięcia trwających skutków stosowania przez przedsiębiorcę klauzul niedozwolonych i nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną. Zgodnie z art. 106 ust. 1 pkt 3a ustawy, Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorcę, który choćby nieumyślnie dopuścił się naruszenia zakazu określonego w art. 23a ustawy, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary.
Co więcej, zgodnie z art. 106b ustawy, Prezes UOKiK może nałożyć karę pieniężną również na osobę zarządzającą (np. członka zarządu), jeżeli osoba ta, w ramach sprawowania swojej funkcji w czasie trwania stwierdzonego naruszenia, umyślnie dopuściła przez swoje działanie lub zaniechanie do naruszenia przez przedsiębiorcę zakazu z art. 23a ustawy. Kara taka może wynieść nawet do 5 000 000 zł.
Decyzje Prezesa UOKiK ws. naruszenia zakazu stosowania we wzorcach umów niedozwolonych postanowień umownych publikowane są na stronie internetowej urzędu. Decyzje publikowane są wraz z uzasadnieniem, dzięki czemu można poznać motywy uznania danej klauzuli za niedozwoloną i zweryfikować pod tym kątem własne wzorce umowne.
Podsumowanie
Stosowanie w relacjach z konsumentami regulaminów i innych wzorców umownych powinno być poprzedzone ich uważną analizą. Jeśli okaże się bowiem, że takie wzorce zawierają niedozwolone postanowienia w rozumieniu art. 3851 k.c., przedsiębiorcę mogą spotkać przykre konsekwencje. Po pierwsze – niedozwolone klauzule umowne nie będą wiązać konsumenta. Po drugie – o stosowaniu przez przedsiębiorcę klauzul abuzywnych konsument może powiadomić UOKiK, co może skończyć się nałożeniem na przedsiębiorcę pokaźnej kary pieniężnej.
W kolejnym artykule wyjaśnię, jak można sprawdzić swoje umowy i regulaminy pod kątem klauzul abuzywnych, wskażę przykładowe klauzule i najczęściej popełniane przez przedsiębiorców błędy.
Adwokat, absolwent WPiA Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Współwłaściciel kancelarii CleverLaw – Świerczek Jezierski Kancelaria Prawna. Jego zainteresowania zawodowe koncentrują się wokół szeroko pojętego prawa informatycznego i internetowego.