Jak rozpoznać niedozwolone postanowienia umowne?

W niniejszym wpisie wyjaśnię jak sprawdzić swoje wzorce umowne pod kątem klauzul abuzywnych i wskażę popularne przykłady takich niedozwolonych postanowień.

 

---

Jak sprawdzić swój regulamin pod kątem niedozwolonych postanowień umownych?

W poprzednim artykule wyjaśniłem czym są niedozwolone postanowienia umowne i co grozi za ich stosowanie. Mając na uwadze potencjalne konsekwencje stosowania klauzul abuzywnych, warto przeprowadzić audyt swoich wzorców umownych i usunąć z nich nieprawidłowe postanowienia. Jak to zrobić? Oczywiście najprościej i najpewniej skorzystać z profesjonalnej pomocy oferowanej przez adwokata lub radcę prawnego. Ale zakładając, że ktoś chce spróbować samodzielnie uporać się z tym problemem, wskażę pewne wskazówki, którymi można się kierować.

Oczywiście podstawą takiej analizy jest ocena określonego postanowienia umownego przez pryzmat art. 385¹ k.c. To przesłanki wskazane w tym przepisie będą decydować o rozstrzygnięciu – czy mamy do czynienia z klauzulą abuzywną, czy też nie. Natomiast pomocne wskazówki interpretacyjne w tym zakresie daje nam art. 385³ k.c.

Art. 385³. [Katalog klauzul niedozwolonych]
W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:
1) wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
3) wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
4) przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
5) zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
6) uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
8) uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
9) przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
11) przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
12) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
13) przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
14) pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
15) zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
16) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
17) nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
18) stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
19) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
20) przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
21) uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
22) przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
23) wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Cytowany przepis zawiera katalog tzw. szarych klauzul umownych. Stosowanie tych klauzul nie jest bezwzględnie zakazane. Przepis wprowadza jedynie regułę interpretacyjną, zgodnie z którą, gdy mamy do czynienia z jednym ze wskazanych postanowień, w razie wątpliwości należy uznać, że postanowienie to stanowi niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 385¹ k.c. Tym samym może zdarzyć się tak, że nasze postanowienie umowne będzie pokrywało się z jednym z przykładów wskazanych w art. 385³ k.c., ale jednak nie będzie stanowiło klauzuli abuzywnej. Będzie tak na przykład w sytuacji, gdy określone postanowienie zostało indywidualnie uzgodnione z konsumentem.
Jednocześnie może być również tak, że nasza klauzula umowna będzie stanowiła niedozwolone postanowienie umowne, mimo że nie znajduje się wśród przykładów wymienionych w art. 385³ k.c. Kluczowy i rozstrzygający dla zakwalifikowania danego postanowienia jako klauzuli abuzywnej pozostaje zatem art. 385¹ k.c. Przepis art. 385³ k.c. stanowi jednak przydatny „drogowskaz”, który ułatwia ocenę poszczególnych klauzul umownych.

Kolejne cenne wskazówki w kontekście analizy potencjalnych klauzul abuzywnych przynosi nam rejestr klauzul niedozwolonych, zamieszczony na stronie UOKiK (https://www.rejestr.uokik.gov.pl/). Rejestr jest jawny, ogólnodostępny.
Przed wejściem w życie znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, czyli przed 17 kwietnia 2016 r., o niedozwolonym charakterze klauzul umownych decydował Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Postanowienia umowne uznane przez Sąd za niedozwolone były wpisywane właśnie do ww. rejestru (obecnie to Prezes UOKiK w drodze decyzji administracyjnej rozstrzyga o niedozwolonym charakterze postanowienia wzorca umowy).
Wedle niektórych poglądów, umieszczenie określonej klauzuli umownej w rejestrze oznacza bezwzględny zakaz posługiwania się taką klauzulą przez innych przedsiębiorców (tak np. Ereciński Tadeusz . Art. 479(45). W: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Postępowanie rozpoznawcze, wyd. V. Wolters Kluwer, 2016.) Wydaje się jednak, że pogląd ten jest zbyt kategoryczny . Należy bowiem pamiętać, że nie można oceniać określonej klauzuli umownej w oderwaniu od kontekstu, czyli pozostałej treści danej umowy. Przypomnijmy, że podobnie należy traktować katalog klauzul umownych zawarty w art. 385³ k.c., o którym była mowa powyżej. Należałoby zatem uznać, że umieszczenie określonego postanowienia umownego w rejestrze stanowi jedynie domniemanie abuzywności takiej klauzuli.

---

Przykłady popularnych klauzul abuzywnych

Przeglądając klauzule, które znalazły się w rejestrze klauzul niedozwolonych, można zauważyć, że pewne niedozwolone postanowienia umowne cieszą się szczególną „popularnością” wśród przedsiębiorców. Jako przykłady można wskazać następujące postanowienia:

„Spory mogące wyniknąć z realizacji niniejszej umowy rozstrzygane będą przez Sąd właściwy miejscowo dla siedziby Pośrednika”

(wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 18 listopada 2004 r., sygn. akt XVII Amc 49/03)

O zakazie stosowania takich klauzul stanowi również pkt. 23 art. art. 385³ k.c. Zabronione jest narzucanie przez przedsiębiorcę rozpoznania sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy. Mimo że jest to jedna z najpopularniejszych klauzul abuzywnych, ogrom przedsiębiorców wciąż ją stosuje w swoich wzorcach umownych.

„W przypadku jakichkolwiek wątpliwości związanych ze stosowaniem regulaminu, Sklep ma prawo do jego wiążącej wykładni”

(wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 24 maja 2012 r., sygn. akt XVII AmC 1588/12)

Ta klauzula również znalazła się wśród szarych klauzul umownych wymienionych w art. 385³ k.c. Niedozwolone, sprzeczne z dobrymi obyczajami, jest przyznanie przedsiębiorcy uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy. Takie sformułowanie wzorca jest przejawem wykorzystywania przez przedsiębiorcę pozycji profesjonalisty i nierównego traktowania konsumenta jako strony stosunku prawnego.

„Wynajmujący w przypadku unieruchomienia wynajmowanego samochodu na okres dłuższy niż 8 godzin, w miarę możliwości zapewni Najemcy samochód zastępczy. (…) Wynajmujący nie ponosi żadnej odpowiedzialności odszkodowawczej”.

(wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 28 maja 2014 r., sygn. akt XVII AmC 13322/12)

Jest to rażący przykład postanowienia, które wyłącza lub istotnie ogranicza odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Zgodnie z ogólnymi regułami, w sytuacji niewykonania zobowiązania albo nienależytego wykonania umowy, dopuszczalne jest dochodzenie od dłużnika naprawienia powstałej w ten sposób szkody. Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej dłużnika określa art. 471 k.c. Zgodnie z tym przepisem, dłużnik, który nie wykonał bądź nienależycie wykonał przyjęte na siebie zobowiązanie, ma obowiązek naprawić powstałą w wyniku tych naruszeń szkodę, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Mimo że są to elementarne reguły odpowiedzialności za należyte wykonanie umowy, przedsiębiorcy nagminnie próbują przemycić postanowienia, które pozwoliłyby im przynajmniej ograniczyć swoją odpowiedzialność.

„Złożenie zamówienia oznacza akceptację Regulaminu H&S”.

(wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 26 kwietnia 2013 r., sygn. akt XVII AmC 8323/12)

Niesamowite jest to, że mimo iż jest to jedna z popularniejszych klauzul w rejestrze klauzul niedozwolonych, to wciąż bardzo dużo sklepów internetowych ma to postanowienie w swoich regulaminach. Przede wszystkim tego rodzaju postanowienia są sprzeczne z regułami ustanowionymi w art. 384 k.c., wedle których ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy, a jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności. Kwestionowana klauzula wprowadza zaś nieuprawnione domniemanie, że konsument, który chce zawrzeć daną umowę, zapoznał się – składając zamówienie – z regulaminem i zaakceptował jego treść.

Można by wymienić jeszcze co najmniej kilkanaście takich przykładów nagminnie stosowanych klauzul abuzywnych, co świadczy o tym, że wielu przedsiębiorców nie przykłada należytej wagi do analizy swoich wzorców umownych. Problem dotyczy zwłaszcza mniejszych przedsiębiorstw. Warto podkreślić, że rejestr klauzul niedozwolonych zawiera aktualnie ponad 7 tysięcy postanowień.

---

Podsumowanie

Kluczowy i rozstrzygający dla zakwalifikowania danego postanowienia jako klauzuli abuzywnej jest art. 385¹ k.c. Cenne wskazówki interpretacyjne przynosi nam jednak przepis art. 385³ k.c. zawierający katalog tzw. szarych klauzul umownych oraz rejestr klauzul niedozwolonych, w którym wpisywane są postanowienia uznane za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Analizując takie wyroki warto jednak zapoznać się z ich uzasadnieniem. Postanowienia umowne i ich ewentualna abuzywność muszą być oceniane w szerszej perspektywie, którą tworzy cała umowa i okoliczności jej zawarcia.